Onze maatschappij bevat ziekmakende elementen; ze is gehaast, gericht op individuele prestaties en consumptie, competitief en ‘onttovert‘. Tegelijk is ze de omgeving waarin we moeten wonen, werken en liefhebben. Hoe kun je – zeker als hoogsensitief, hoogbegaafd en/of introvert persoon – je plaats vinden in een omgeving die niet goed matcht met wie je bent en wat je verlangt?
Wat maakt deze maatschappij ‘ziekmakend’?
Veelal wordt er in de huidige maatschappij naar het individu gewezen wanneer deze lijdt aan een depressie of burn-out. Wat gaat er mis in jou? “Je maakt je te veel zorgen, je piekert te veel.” Depressie en burn-out zijn echter voor een deel – het exacte percentage hangt van het individu af – het gevolg van ziekmakende elementen in de maatschappij. Hierover schreef ik twee blogs, die ik hieronder samenvat:
Samenvatting: onze genen bepalen voor een deel onze identiteit, waarin is vastgelegd dat we sociale wezens zijn (zie ook ‘De meeste mensen deugen‘). Een ander deel van onze identiteit wordt gevormd door het dominante maatschappelijke verhaal, in ons geval het neoliberalisme. Het neoliberale verhaal stelt dat de mens maakbaar en hypercompetitief is – net als een bedrijf. De mens voelt zich genoodzaakt te gaan concurreren en zo ontstaat er sociaaleconomische ongelijkheid en eenzaamheid. De verliezers zijn ‘depressief’ of ‘burn-out’. Er is sprake van een doorgeschoten individualisme.
Samenvatting: hoogleraar filosofie Byung-Chul Han schreef een aantal sterke essays die zijn gebundeld in zijn boek De vermoeide samenleving. Hij plaatst de huidige drang tot presteren en concurreren, de overmaat aan prikkels en het gebrek aan aandacht tegenover zingeving, ontspanning, verveling en niets-doen. Het ultieme probleem is volgens Han een gebrek aan betekenis en richting. “De typerende reactie op het naakte, radicaal vergankelijk geworden leven is de hyperactiviteit, de hysterie van arbeid en productie. Er ontstaat een vermoeidheid die ons uit elkaar doet drijven naar vereenzaming en isolement. Een moeheid van tot niets meer in staat zijn in plaats van een zelfgekozen niet-doen.” Simpeler: wanneer we niet goed zien wat ons leven de moeite waard maakt, gaan we maar gewoon keihard werken. Een fundamenteel probleem van deze tijd is bovendien de economische reductie van de Ander tot een ding. In alle haast en concurrentie vinden we het moeilijk om de Ander te zien als een uniek, onkenbaar, waardevol individu. Daar is geen tijd en energie voor. Dit zorgt voor een gevoel van leegte en gemis.
We leven kortom in een maatschappij die ons aanzet tot prestatie, concurrentie en consumptie. Maak jezelf tot je beste zelf en geloof in een onbegrensde maakbaarheid; negeer de kwetsbaarheid van het leven en de onvermijdelijke sociaaleconomische ongelijkheid die het gevolg is van concurrentie. Het neoliberale verhaal verschaft nauwelijks betekenis; het leidt tot vereenzaming en de individualisering van mentale ‘ziektes’. We missen onproductieve rustmomenten zonder prikkels en verbinding met elkaar – niet als concurrenten maar als onkenbare unieke individuen die samen zoeken naar zin. We geloven echter nog steeds massaal in de lege belofte van consumptie en ‘perfectie’. Wanneer je faalt, is dat jouw schuld.
Dit wil ik tot slot aanvullen met het woord ‘onttovering’ uit de inleiding. De rol van de wetenschap als grote onttovenaar van de wereld gaat in volle vaart door en het verlangen naar zingeving van de hedendaagse mens wordt daardoor alleen maar dieper en groter. De mens wil verwondering voelen voor het onkenbare of onbeheersbare en zorgt op zijn beurt voor een hertovering, bijvoorbeeld in de vorm van kunst, ideologie of de merkenfetisj van de consumptiemaatschappij. Ik denk dat er niets mis is met hertovering, maar laten we een verhaal schrijven dat de moeite waard is.
De specifieke mismatch met hoogsensitiviteit, hoogbegaafdheid en introversie
Hierboven omschrijf ik een mismatch tussen wie we als mensen zijn en onze huidige leefomgeving. We verlangen naar betekenis en verbondenheid, maar worden daarin maar beperkt beantwoord. Deze mismatch is prominenter wanneer iemand hoogsensitief is. Een hoogsensitief persoon is nog gevoeliger voor een overmaat aan prikkels en zaken als conflicten en concurrentie. Ook een introvert persoon kan het extra moeilijk hebben. Hij of zij is graag alleen en daarnaast kan het voor een introvert persoon lastig zijn om zichzelf in de markt te zetten. Hoogbegaafde individuen zijn tot slot veelal hoogsensitief. Deze mensen kunnen vastlopen in een maatschappij die maar door dendert.
Het heft in handen nemen
Dit verhaal klinkt tot nu toe wellicht te negatief. Ik denk dat het weinig zin heeft om bovenstaande enerzijds te negeren of anderzijds om er moedeloos van te worden. Wat denk ik de belangrijkste stappen zijn, is ten eerste begrijpen welk mechanisme er aan het werk is en ten tweede – als je die behoefte voelt – leven vanuit een alternatief verhaal.
Het mechanisme
Hoe hebben mensen de afgelopen 70.000 jaar de wereld kunnen veroveren? Volgens historicus Yuval Noah Harari komt dit door ons vermogen om flexibel en op grote schaal samen te werken; andere dieren konden en kunnen dit niet. Onze verbeelding heeft dit mogelijk gemaakt. We hebben zeer overtuigende verhalen bedacht waar veel mensen in wilden geloven: religies, landen, bedrijven, mensenrechten, geld en ideologieën. Dit zijn ‘verhalen’ die tot de verbeelding spreken. Die verhalen kunnen verbinden en zorgen voor grootschalige samenwerking – for good or bad.
Net als dieren leven mensen in een objectieve realiteit: rivieren, bomen en bergen. ‘Bovenop’ deze objectieve realiteit hebben we een tweede fictionele realiteit geschapen, bestaande uit almachtige verhalen. Het voortbestaan van de objectieve realiteit – de bomen en de olifanten – hangt momenteel af van de inhoud van onze verhalen. Het neoliberalisme is zo’n verhaal. Het kleurt en vormt de ervaring van de objectieve realiteit. Het wekt de suggestie dat we niet genoeg hebben; dat je een loser bent en dat het jouw schuld is wanneer je je ellendig voelt.
Een alternatief verhaal
Bovenstaande observaties en kritieken lees je tegenwoordig steeds vaker. Er wordt gezocht naar alternatieve wegen die geleidelijk vorm krijgen. Als je niet gelooft of wilt geloven in de belofte van presteren, consumeren en concurreren, wat is er dan nog meer?
Om deze vraag te beantwoorden, moeten we kijken naar onze gedeelde psychologische behoeftes. Mensen hebben onder andere behoefte aan verbondenheid, liefde en betekenis. Depressie en burn-out zijn betekenisvolle signalen die aangeven dat er niet wordt voldaan aan die behoeftes. Tony Robbins legt uit dat we als individu allemaal een blueprint hanteren: een verhaal over hoe ons leven zou moeten zijn. Dit verhaal is grotendeels niet door jou geschreven en tegelijk komt het voort uit je dieperliggende behoeftes. Zo wil je liefde voelen (dieperliggende behoefte) en denk je dat je succesvol moet zijn en een huis, een auto, kinderen en een partner moet hebben (blueprint). Wanneer je leven niet voldoet aan je blueprint, voel je je ongelukkig. De vervulling van je dieperliggende behoeftes is echter dichterbij dan het lijkt. Je kunt op dit moment gaan leven vanuit verbinding en betekenis en zo de verandering zijn die je graag in de wereld en in je eigen leven ziet. Je kunt een alternatieve blueprint schrijven, waarin staat dat je volwaardig bent en tegelijk een terecht gemis ervaart.
De grote les van deze tijd is het inzicht dat meer niet gelukkig(er) maakt. Het idee dat meer erkenning, status of spullen ons gelukkig maakt, is slechts een overtuiging; het minimalisme biedt een alternatief. Dit is een middel om je van de overbodigheden in je leven te bevrijden, je op het wezenlijke te richten, en geluk, voldoening en vrijheid in je leven te ervaren in de vorm van gezondheid, relaties, bezieling, groei en betrokkenheid. Dit zijn geen maakbare concepten, maar ze verschaffen wel een betekenisvolle richting. Concreet gaat het hier om minder consumeren en minder doen, zodat er ruimte en aandacht ontstaat voor wat je wezenlijk belangrijk vindt. Je stopt met streven naar meer en zoekt naar verdieping van je relaties en een verbinding met iets groters dan jouzelf. Je gaat zonder omweg beantwoorden aan je dieperliggende behoeftes.
Wanneer je je slecht voelt, zie dan dat dit niet volledig jouw schuld is. Zie hoe je omgeving je een naar gevoel geeft en bespreek dit met je omgeving. Benoem je eenzaamheid en vraag om hulp. Omschrijf je gemis. Hopelijk zijn er mensen om je heen die hun vingers niet naar jou wijzen en samen willen onderzoeken hoe ze tegemoet kunnen komen aan jouw behoeftes. Wellicht beantwoorden ze jouw kwetsbaarheid en openheid.
Get your head out of the clouds – denk je misschien. Er moet gewerkt worden in deze maatschappij – je moet geld verdienen. Klopt. Wellicht mogen we de druk om een perfecte, betekenisvolle baan te vinden ook loslaten. Er zijn een hoop bullshitbanen en misschien ‘moet’ jij je daar ook aan overgeven. Uit studies blijkt dat het risicovol kan zijn om je eigen passies te vermengen met je werk, dus misschien is een ‘normale’ of een ‘bullshitbaan’ minder erg dan het lijkt. Je kunt naar werk gaan en daar speels mee omgaan; lachen om de fictie. Wanneer je minder consumeert, hoef je bovendien minder te werken. De mensen die echt om je geven zullen je waarderen om wie je bent en niet om wat je bereikt.
Je kunt er te allen tijde voor kiezen niet mee te gaan met de prestatie- consumptie- en concurrentiedrang. Je kunt ervoor kiezen om niet langer te geloven in het dominante verhaal. Je kunt het heft in handen nemen en je eigen tweede fictionele realiteit scheppen. Een realiteit die beter aansluit bij onze behoeftes en bij de grenzen van deze planeet. Wellicht voel je dan minder druk. Wellicht kun je met meer compassie kijken naar de mensen om je heen. Wellicht wordt het makkelijker om je met mensen te verbinden. Wellicht groeit je aandacht en ontspanning. Wellicht grijp je de pen en schrijf je mee aan dit verhaal. Wellicht komt er dan een basisinkomen en wellicht gaan er bedrijven failliet doordat er te weinig verkocht wordt. Wellicht verbetert het klimaat en floreert de kringloopwinkel. Wellicht is er tijd voor een praatje met de buren. Wellicht raken er minder mensen depressief en burn-out. Wellicht zijn we weer benieuwd naar elkaar. Wellicht schijnt dit verhaal nieuw licht op de duisternis. Wellicht is het nu tijd voor iets nieuws.
